Ömer Faruk Dönmez ile Röportaj

Kitaplarınız, hayatınıza dair önemli ipuçları taşıyor. Fikirlerinizi de açıkça ortaya koyuyorsunuz. Fakat biz yine de şu soruyla başlamak istiyoruz: Sizi yazmaya sevk eden sâikler nelerdi? Hikâyenizin en başında neler yaşandı?

‘Varoluş meselesi’ desem çok mu iddialı bir şey söylemiş olurum? Ama gerçekten de öyle, varoluş meselesini anlamak ve anlatmak istedim hep. Hikâyemin en başında ve en sonunda, kendimi, insanı, hayatı ve hakikati anlama meselesi vardır.

Ehl-i tarik bir dede, yazar şair bir baba, hikâyeci bir dayı; aile ortamınız sizi yazarlık sürecinde etkilemiş olmalı.

Muhakkak. Hamza’da, Yobaz’da, Dervişan’da anlattığım ‘İslamcılığın meseleleri’ bizzat yaşadığım, içinden geldiğim meselelerdir ve aile ortamım, yazarlık sürecimi, hem biçim hem içerik olarak, etkilemiştir.

İlk hikâyeleriniz nerde yayımlandı, kaç yaşındaydınız?

Sevincimi unutamam; ilk hikâyem, on altı yaşımda, Türk Edebiyatı dergisinde yayımlandı, sonra diğer metinler Çınar, Ay Vakti, Atlılar, Huruç dergilerinde.

Sinek, Son Görev ve Bay Cezmi C de, ilk dönem hikâyelerinizden değil mi, kaç yaşındaydınız?

Evet, ilk hikâyelerimden. Bunları yazdığımda yirmi üç - yirmi dört yaşındaydım.

Sonra Hece macerası başlıyor.

Evet, Hece’de yayımlanan öyküler Hep Aynı Hikâye adıyla çıktı.

Sizi evvela hikâyeci olarak tanıyoruz. Bu türü seçme nedeniniz nedir? Hikâye türü hakkında neler söyleyebilirsiniz?

İşte ben biraz da bu yüzden söyleşi işini beceremiyorum; çünkü yazdıklarımı tekrar etmek durumunda kalıyorum. Ölü Yazar’da bunları anlattım desem, ayıp olur mu?

Estağfirullah; röportajlara, söyleşilere, imza günlerine mesafeli olduğunuzu biliyoruz; yazarın, kitaplarında anlattığı şeyleri, röportajında yer yer tekrar etmek zorunda kaldığı da doğru; ama ne yapalım, espriyle sorarsak, yazarı sadece okuyalım mı, yazarla konuşmayalım mı?

Aslında -iyileri tenzih ederim- söyleşilerde ve imza günlerinde, yazar da okuyucu da bir tür tatmin yaşıyor, ben bunu samimiyetsiz ve marazi buluyorum; hatta bunu marazi bulduğumu ifade ederken, kendi samimiyetimden bile kuşkuya düşüyorum. Kısa bir dönem ben de yaptım o hatayı, fuarlarda, imza günlerinde bulundum; ama baktım hem yazar hem okuyucu açısından durum vahim, yazarlık ‘piyasa işi’ olmuş; o yüzden mümkün olduğu kadar piyasadan uzak durmaya çalışıyorum. Yoksa ‘yazar üstün bir varlıktır, okuyucuyla tanışmaz, görüşmez’ anlamında bir şey değil bu.

‘Piyasa işi’ ifadesini biraz açsak?

Fuarlarda, imza günlerinde, başörtülü kızlarla fotoğraf çektiren İslamcı yazarların düştükleri komik durumdan bahsediyorum. Sempozyum sempozyum dolaşan, nefesi kesilene kadar konferanslara katılan, tükenmez kalemi tükenene kadar imza atan, sırıtmaktan yüz kasları ağrıyana kadar fotoğraf çektiren arkadaşlardan bahsediyorum. ‘Bu devrin yazarları’ aslında bir hüzün ve yalnızlık mesleği olan yazarlığın şairliğin ‘tadını çıkarmakla’ meşguller yani. Yazık oluyor. Edebiyatı magazin konusu yapmamak gerekirdi. Neyse, bunu daha fazla konuşmayalım.

Dervişan’da şöyle bir bölüm var: “Sanat dergilerinde postmodern öyküler ve eksantrik şiirler yayımlayan; gazetelerde siyasi, edebi, kültürel metinler yazan; itibarı oldukça düşük fakat tıklayıcısı epeyce yüksek internet sitelerinde dâhiyane yorumlar döktüren; hatta televizyonlarda beyin fırtınası tarzında sıra dışı programlar yapan; kitap sahibi, eser sahibi, titri fevkalâde kalabalık ne de çok yazarımız, şairimiz, düşünürümüz, akademisyenimiz varmış bizim! Nasıl da donanımlı birikimli bir aydınlar topluluğu bu böyle Tanrım! Sana şükranlarımızı sunuyoruz! İşte bu muhteşem aydınlar ordusu sayesinde, iki yüz yıldır ezilen, sömürülen, aşağılanan Müslümanlar yeniden ayağa kalkacak!” diyorsunuz; müthiş bir ironi, kast ettiğiniz bu galiba.

Aynen. İşte böyle söyleşiye can kurban; sen kitaplarımdan paragraf aktaracaksın, ben ‘aynen öyle’ diyeceğim, ne güzel bir format… Evet, kast ettiğim bu. Piyasa çok fena; kuramcısına, eleştirmenine bakıyorsun, metninde otuz tane anlatım bozukluğu var, bir sürü dil yanlışı var; usta hikâyeciye bakıyorsun, ortaokul öğrencisi düzeyinde, birbirini tekrar eden, Yeşilçam müsveddeleri yazıp duruyor, âlim sıfatı almış olana bakıyorsun, dün şunların şirketlerinde danışmanlık yapıyor, bugün bunların başfetvacısı oluyor, hâsılı, halimiz harap, ‘körler sağırlar birbirini ağırlar’ durumundayız. Yutturduk zannediyorlar ama ehlinin gözünden kaçmıyor tabi de, neye yarar, fark ettiğin şey acı veriyor.

Dervişan’da ve Ölü Yazar’da entelektüelleri bombaladığınız epey sahne var. Peki, tırnak içinde ‘muzır’ bir soru soralım: kitaplarınız üst üste baskılar yaparken, gazetelerin kitap eklerinde veya edebiyat dergilerinde, hakkınızda bir tanıtım yazısı, bir değini, bir eleştiri nerdeyse hiç çıkmıyor. İsim vermeyelim, bizim camianın eleştirmenleri ve kuramcıları da sessiz kalıyorlar, tabii ki övmek ve beğenmek zorunda değiller, o zaman eleştirsinler, eksiklikleri, aksaklıkları söylesinler, onu da yapmıyorlar, bir yok sayma mı söz konusu, bu sessizlik neye alâmet?

Hayra alâmet olmadığı kesin; ama buraya girmeyelim, yazık, ne yapsınlar, iki arada bir derede kalıyorlar. İçerden birisi olarak, camianın yanlışlarına temas ediyorum, zülfiyâre dokunuyorum, mesela iktidarın hatalarını dile getiriyorum; hakkımda yazsalar, yazık, adeta suçuma ortak olmuş olacaklar, pozisyonlarını ne de olsa iktidara borçlu oldukları için, bunu göze alamıyorlar; yazmasalar, kitaplarımın bir kıymeti olduğu yarın iyice ortaya çıkarsa, bu defa, görmezden geldikleri için zor durumda kalacaklar; hâsılı, işleri zaten yeterince zor, başları dertte, bir de biz kaşımayalım.

Bizim camianın eleştirmenleri ve kuramcıları, iktidarın yanlışlarını dile getiriyorsunuz diye sizden bahsetmekten çekiniyorsa, ‘bilim dünyası’ niçin eserlerinizin iktidarı destekleyen nitelikte olduğunu söylüyor?

Hangi bilim dünyası?

Google’da ‘Türk Edebiyatında İslamcı Mizah’ yazınca, Bilkent Üniversitesinde yüksek lisans tezi olarak Hamza’nın ve Yobaz’ın ele alındığını gördük. Orada, İslamcı mizahın, iktidarı destekleyen bir nitelik taşıdığı, Hamza ile Yobaz’ın da, edebi kaygılardan öte, İslamcı ideolojinin bir aracı olarak konumlandırıldığı ve hâkim siyasi eğilimi yansıttığı söyleniyor.

Evet, haberim oldu ondan. Yazan arkadaş, sanırım zahmet edip kitapları okumamış bile, şöyle bir göz atmış ve ‘Olsa olsa, hâkim siyasi eğilimi yansıtıyordur’ önyargısıyla hazırlamış tezini. Hâlbuki herhangi bir iktidarı desteklemek, felsefi açıdan, ahlaki değildir, iktidarlardan değil, haktan, haklıdan ve ezilenlerden yana olmak gerekir. Bu yüzden, prensip olarak, hiçbir iktidarı desteklemem; doğrularına doğru, yanlışlarına yanlış derim, bu bir. Edebi kaygıya gelince; kitaplarımda tabii ki edebi bir kaygı güdüyorum ve estetiği gözetiyorum; ama birinci meselem bu değil. ‘İslamcı ideoloji’ demese de, ‘İslam düşüncesi’ gibi bir ifade kullansaydı, o eleştiriyi kısmen kabul edebilirdim aslında.

Google falan demişken sorayım; tivitırınız yok ama feysiniz var bildiğimiz kadarıyla?

Tivitırım da yok feysim de yok. Benim adıma açılmış bir feys sayfası var, onu da birkaç öğrencim yönetiyor. Evimde internet de yok zaten. Ayrıca bir yazarın, bir düşünürün, internette mesaj atması falan, bunlar ayıp şeyler. Dünyamız zaten yalan dünya, bir de yalanın katmerlisi, sanal dünyada mesaj atmak, görüş bildirmek, bilemiyorum, yakışmıyor bence.

Hiç mi kullanmıyorsunuz interneti?

Eskiden dergilere metin yollarken kullanıyordum, o işten de vazgeçtik; şimdi sadece yayınevine dosya gönderirken kullanıyorum, o kadar, posta kutusu yani benim için.

Peki bir ‘muzır’ soru daha: İlk iki kitabınız, Hep Aynı Hikâye ve Balta, estetik açıdan hakikaten de çok güçlü, nefis metinlerle dolu. Sonraki kitaplarınızda, didaktik olmakla suçlanmayı göze aldınız; bir makalede bile baş edilmesi zor olan meseleleri, hikâyenin sırtına yüklediniz. Hep Aynı Hikâye ve Balta’da estetik çıtanızı ortaya koyduğunuz için didaktik sularda bu kadar rahat seyrettiğiniz söylenebilir mi?

Belki de. Sanatsever arkadaşları o iki kitaba havale edince, mevzuya daha bir cüretle girmiş olabilirim, çünkü varoluşla ilgili söylenecek şeyler vardı, İslami meselelerimiz vardı; ama son on beş yıldır, yani 2000 sonrasında, birbirinin tekrarı olarak sürüp gitmekte olan bir modern öykü formatı var, ben onun tasallutuna pek boyun eğmedim; daha çok, giriş gelişme sonuç planına uyan, karakter kadrosu olan, bir olay örgüsü çerçevesinde gelişen klasik hikâye yapısını tercih ettim; ama ironi, çağrışım, bilinç akışı gibi, modern öykünün ögelerini de kullanarak anlattım meselelerimi. Tabi aslında gerçekçi olmak lazım; en büyük yazarların bile, başka dillere çevrilse de değerinden bir şey kaybetmeyecek eserleri, yani tematik ve biçemsel olarak ‘evrensel’ çapta sayılabilecek ürünleri, üçü beşi geçmez; geri kalanlarıysa, muhteva ve üslup olarak, daha çok ‘yerli / millî /ulusal’ sınırlarda kalır. Adamın bu coğrafyayla, bu kültürle ilgili meseleleri var, onu anlatacak, ne yapsın? Ben de o yüzden didaktik sularda bu kadar rahat seyrettim, meselelerimizi tartıştım; ama bu teori, sonraki kitaplarda estetiğin ihmal edildiği imasını taşıyorsa üzülerek reddetmek durumundayım.

Hayır estağfirullah, öyle bir ima taşımıyor; sonraki kitaplarda ‘mevzuya’ girilmiş olsa bile, estetiğin ihmal edilmediğini biliyoruz. Zaten hikâye hakkındaki düşüncelerinizi Yusuf kıssası üzerinden anlattınız Ölü Yazar’da. Çıkarımlarınız orda. İslamcılıkla ilgili düşüncelerinizi Yobaz’da, Hamza’da, Dervişan’da anlattınız, doğru; biz de soru sormakta zorlanıyoruz aslında, ama hikâyeye geri dönersek; estetik kaygılar son derece önemli fakat edebiyatın esas meselesi değil; peki nedir edebiyatın temel meselesi?

            Edebiyatın temel meselesi; insanı, hayatı ve hakikati anlamak ve anlatmaktır bence. Bunu estetik kaygıları gözeterek yapar, en güzel biçimde yapar, o başka.

                Âb-ı Hayat’a kadar yazdıklarınıza, tür olarak hikâye diyebiliriz; Hamza’ya roman diyenler olsa da, siz uzun hikâye diyorsunuz, peki Yobaz, roman mı hikâye mi?

              Günlük formatında yazılmış uzun bir hikâye. Çünkü ben ‘zihniyet’ olarak romana mesafeliyim.

                Evet, oraya geleceğim; hikâye yazıyorsunuz, şiire tutkunsunuz, romana mesafelisiniz. Yine kitabınızdan bir paragraf aktarayım, siz ‘aynen öyle’ deyin; Ölü Yazar’da şöyle diyorsunuz: “Son iki yüzyılda, edebiyat sahasında, şiir, zirvedeki yerini kaybederken, roman, hâkim edebi tür haline gelmiş; siyasal alanda da, Osmanlıların güçlerini yitirmesiyle, dünyaya Batılılar egemen olmuştur.” Edebi türlerin dayandığı siyasi bir alandan gerçekten söz edebilir miyiz?

                Bence söz edebiliriz; hikâye ve şiir bizim kadim geleneğimizde var olan türlerdir, oysa malûm, roman Tanzimat’la beraber, Batı’dan girmiştir. Şiirin hikmete; romanın gevezeliğe yakın olduğu söylenebilir.

                Gelelim üstatlara. Yazılarınızda ve dost meclislerinizde saygıyla andığınız isimler var; İsmet Özel, Sezai Karakoç, Nuri Pakdil, Rasim Özdenören… Bu usta ve öncü yazarlar hakkında ne söylemek istersiniz?

                Hepsine saygı duyuyorum; fakat geldiğimiz noktada yaptıklarına bakınca, hayal kırıklıklarım var, rezervlerim var, niye diyeceksiniz, çünkü açıkçası, bir kısmı devrin sefasını sürüyor, bir kısmı kısır kavgalarda. Şimdi birbirimizi kandırmayalım, insanlığın bunca meselesi varken, evrensel çapta, devrim yaratacak nitelikte fikir üreten var mı, yok; sadece kendi taraftarlarına değil tüm insanlığa hitap edecek bir retorik üreten var mı, yok. Üzerimizde hakları var tabi, ukalâlık etmek istemem; ama örnek isterseniz, son zamanlarda, mesela Nuri Pakdil’in, yanlış insanlar tarafından yanlış yönlendirildiğini üzülerek izliyorum. Bir efsaneye yazık ediliyor.

                Modernizmi bir tufan olarak görüyorsunuz. Bu tufandan kurtulmak mümkün mü? Nuh’un gemisine nasıl binebiliriz?

                Her dönemin bir tufanı olmuştur; bizim tufanımız da modernizm’miş. Nuh’u bulursak, gemisine biner kurtuluruz sanıyordum; bir üstad buldum, gemisine biner kurtulurum sandım; ama üstadım bana öğretti ki, her ferdin kendine bir gemi inşa etmesi gerekiyormuş. Modernizm böylesine soyut ve çok boyutlu bir tufan olunca, gemi metaforunu da, farklı çağrışımlarla anlamak gerekiyor.

                İslamcılığa bazı eleştiriler getirdiniz; “İslam’ın ideoloji olarak algılanması” belki de en önemli konu. Kitaplarınızdan sizin İslamcılık seyrinizi takip edebiliyoruz; bugün geldiğiniz nokta nedir?

                İslamcılık, İslam’ın önündeki en büyük engellerden biri olabilir desem, ne dersiniz? Üstelik bunu, insanlığın kurtuluşunun ancak İslam’la mümkün olduğuna inanan birisi olarak söylüyorum. Cemaatleri, tarikatleri, hocaefendileri, şeyhefendileri hep anlamaya çalıştım, kurumsallaşmış yapıları, bu yapılarda zamanla oluşan donma ve çürümeleri, müktesebatı reddedip Kuran’dan hüküm çıkarmaya kalkanları, hadisleri yok sayanları, mealcileri, gelenekçileri, vakıfları, dernekleri, iktidarı, reformistleri, mistik takılanları, rasyonalist takılanları, bir Müslüman olarak hep anlamaya çalıştım, bu işin doğrusu nedir, hep anlamaya çalıştım. Gençliğimden bu yana, silahlı mücadele dâhil, siyasî, ilmî, kültürel, ferdî, kurumsal, her türlü mücadele yolunu kendimle tartıştım, bilenlerle konuştum, anlamaya çalıştım, hilafet meselesini, devlet meselesini, fert meselesini, devrim meselesini, toplumdan devlete doğru değişimi, devletten topluma doğru değişimi, siyasetle uğraşmayıp sırf insanla uğraşmayı, insanla uğraşmayıp sistemle uğraşmayı vesaire, bunları hep anlamaya çalıştım. Tarikatçileri pasif bulduğum da oldu, radikalleri duygusuz bulduğum da oldu. Bunları kitaplarımda hep tartıştım. Bugün geldiğim nokta; iyilik, güzellik, doğruluk yolunda yapılması gerekenleri, Müslümanlık adını dahi anmadan, insanlık adına yapmak gerektiğidir. Tabi burda yanlış anlaşılabilecek bir husus var, hemen tavzih edelim; bu söylediğim anlayışın, ılımlı İslam denen tuzakla ve hümanizm denen akımla, felsefi ve ahlaki açıdan, hiç ilgisi yoktur.

                Âb-ı Hayat’a böylelikle gelmiş oluyoruz. Üstadın, size yepyeni bir bakış kazandırdığını ve paradigmanızı değiştirdiğini söylüyorsunuz. Bize biraz üstadı anlatır mısınız? Kitaptan okuduğumuz kadarıyla, sokakta yaşayan, evsiz barksız, hikmet sahibi bir insan, öyle mi?

                ‘Tanınmak ve bilinmek istemeyen’ sıfatını da ekleyelim ki, cevabın çerçevesini baştan çizmiş olalım. Belki kendisinden bu kadarcık bile bahsetmemize izin vermezdi; ama ben Âb-ı Hayat’ın birinci cildi yazılırken dedim ki, okuyucular burdaki hikmetleri benden sâdır olmuş sanacaklar, sizin kurgu olmadığınızı, gerçekten var olduğunuzu, insanları aldatmış olmamak adına, söylememiz icap etmez mi? Ben böyle sorunca, tamam o zaman dedi, böyle birisi var diyebilirsin; ama ismi cismi resmi hakkında pek bir şey söylemezsin dedi. Yani sırrı ifşa etmekten, sırrı taşıyamamaktan, çiğlik yapmaktan korktum; ama insanları aldatmış olmamak için, doğruyu söylemek zorundaydım. Üstadımı nasıl anlatabilirim bilemiyorum, kitabın başında anlattıklarım doğrudur, Harun’la ben, hâlâ da kiminle muhatap olduğumuzu bilemiyoruz; ama size öyle bir bakış kazandırıyor ki, git gide, kim olduğunu o kadar düşünmez oluyorsunuz, çünkü anlattıkları öyle çarpıcı ki, kim olduğu sanki önemini yitiriyor. Belki de bunu özellikle sağlıyor; kendine bir kutsiyet atfetmeyelim diye, ona güvenip de gayreti terk etmeyelim diye, başkasının gemisine kaçak yolcu olarak binmeye kalkmayalım diye, bunu özellikle yapıyor. Hatta geleneğimizdeki büyükleri bile, gözümüzde çok büyütmemizi istemiyor; “Varlık, hakikate gölge etmesin” diyor mesela; “Ömer’de kaybolma, adalette kaybol” diyor mesela; “Gazali’den, Arabi’den beklenen, her candan beklenir” diyor mesela. Laik bir spekülasyon olarak söylemiyorum tabi ama günümüzde genellikle marazi hale gelmiş olan şeyh – mürid ilişkisini, üstad – talebe ilişkisini tezkiye ediyor gibi. Daha nasıl anlatabilirim bilemiyorum, ama okuyanların bir fikri olsun diye, şöyle söyleyebilirim; evsiz barksız, sokaklarda dolaşıyor olmasıyla, İbrahim bin Edhem’e, zaman zaman yükselen celaliyle Şems-i Tebrizi’ye, kurumsal tarikatlerin şeyhlerinden ayrılan yönleriyle Ebu Hafs’a benzetiyorum diyebilirim.

                Bizimkiler çeşit çeşit; bir yanda devlet mekanizmasını ele geçirmeye çalışanlar, bir yanda parti kurup iktidar olanlar, bir yanda cemaatler, tarikatler, bir yanda cemaatleri ve tarikatleri reddedenler, bir yanda kapitalizme boğazına kadar gömülenler, bir yanda sekülerleşen, modernize olan kardeşler, bir yanda kendi mezhebi dışındakileri katletmeye kalkanlar, bir yanda mezhepleri reddedenler, bir yanda ümmetin mazlum, masum, aç, yoksul, yurdundan sürülmüş çocukları… Âb-ı Hayat bize hangi hayattan bahsediyor?

                Soru çok acı ve çok doğru bir soru; ama nasıl cevaplayabilirim ki? Söylenecek o kadar çok şey var ki, herkesin her şeyi bildiği, herkesin her konuda ahkâm kestiği bu dönemde, belki de susulacak o kadar çok şey var ki. Adamın biri, kanalında, mini etekli hatunlarla şarkı türkü eşliğinde din anlatıyorsa; ışid diye birileri çıkıp din adına kelle kesiyorsa, dünya insanına neyi nasıl anlatacağız? Ben doğrusu son yıllarda fikren iyice bunalmıştım ve ‘Müslümanlar dünyaya ne söylüyor, ne teklif ediyor?’ diyordum. Cevapları, üstadı dinleyerek buldum. En iyisi, okuyucuları bizzat Âb-ı Hayat’ı okumaya davet etmek; ama belki şu söylenebilir: Kur’an bir yazılım değil, insan da bir robot değil. Yani bu yazılımı bu robota yükleyelim, gereğini yapsın diye bir şey yok. Bizimkiler çeşit çeşit dedin ya; tabi bunun rahmet olan kısmı var, zillet olan kısmı var. Nasıl oluyor da, bir tane İslam varken, bin tane farklı yorum var? İslam barış dinidir diyorsun, sevgi dinidir diyorsun, adam bu iş için kanal kuruyor, mini etekli hatunlarla şarkı türkü söyleyerek din anlatıyor; İslam’da cihat vardır, zulme geçit verilmez diyorsun, birileri başlıyor kelle kesmeye. Bu noktada kişinin niyeti, ahlâkı, samimiyeti çıkıyor işte ortaya. Dedik ya, din bir yazılım değildir, insan da bir makine değildir. Makineye yazılım yükler gibi kişiye din yüklenseydi, insanın niyeti, samimiyeti, ahlâkı, feraseti nasıl anlaşılacaktı? Robotun samimiyeti sorulmaz. Oysa Allah’ın insandan ilk soracağı şey samimiyet. Robotun niyeti sorulmaz; sadece eylemine bakılır. Oysa insanın sadece eylemine bakılmaz; o eylemi yaparken ne niyet taşıdığına, samimi olup olmadığına, niçin yaptığına, nasıl yaptığına, hangi anlayışla yaptığına bakılır. Meleklerin adeta yazılımı yüklenmiş nurani robotlar olduğu söylenir mesela. İnsanda irade var, niyet var, samimiyet var, ihtiyar var. Bir insanın niyetini, ahlâkını, ferasetini, samimiyetini; ancak onu hür bırakırsan anlayabilirsin. Allah, dileseydi, yoruma hiç yer bırakmayacak kesinlikte, tartışmasız bir kurallar bütünü olarak da indirebilirdi bu dini. Tabii ki kesin kurallar var ama zaten mesele orda çıkmıyor ki; yoruma açık kısımlara gelindi mi, eşek kaçıyor palan düşüyor! İşte insanın niyeti, samimiyeti, ahlâkı ve feraseti de o noktada ortaya çıkıyor. Senin niyetin ne kardeşim? İnsana bakışın ne? Hayat anlayışın ne? Nasıl bir tanrı tasavvurun var? Kelleleri kesilmesi gereken mahlûklar olarak mı görüyorsun insanları, yoksa bu dünya yalnızlığına düşmüş kardeşlerin olarak mı? Niyetin insanların selameti mi, yoksa din adını kullanıp benlik dayatmak mı, tanrı adını kullanıp egemenlik kurmak mı? Despot ve zalim bir tanrıya mı inanıyorsun, rahman ve rahim olan Allah’a mı? İşte insan ve yaratıcı hakkında sahih bir anlayışın yoksa, hayat hakkında sahih bir tasavvurun yoksa, güzel bir ahlâkın yoksa, din senin için afyona da dönüşebiliyor, bir sömürü aracına da, folklorik bir unsura da. Üstadım, şu üç şeyin önemini öğretiyor bize; iyi niyet, güzel ahlâk, sağlam anlayış. Robot değilsin, sen insansın, senin sadece yapıp etmelerine bakılmaz, sadece amellerine bakılmaz. Eylemlerini değerli ya da değersiz kılan, senin niyetindir, samimiyetindir, ahlâkındır, anlayışındır. Niyeti iyi olmayan, ahlâkı güzel olmayan, anlayışı sağlam olmayan kişi, dini de, sanatı da, bilimi de, her şeyi de saçma bir yere çekiyor; dini, bir menfaat aracına dönüştürebiliyor, sanatı şöhret için, bilimi sömürü için kullanabiliyor mesela.

                Üstadın bizzat sohbetlerinde bulunuyorsunuz, konuşmaları yazıyorsunuz; kalemle yazıyorsunuz değil mi, bir cihazla kayıt yapmıyorsunuz?

                Yok, kalemle yazıyorum, tabi yazabildiğim kadarıyla. Kaçırdığım şeyler oluyor, yetiştiremediğim yerler oluyor, dinlerken hayran olup daldığım, yazmayı bırakıp dakikalarca dinlediğim oluyor.

                Bazen de kendisi ‘bunları yazma’ diyor bildiğimiz kadarıyla.

                Sıkça ‘bunları yazma’ deyip beni durduruyor, ilk ciltte birkaç kez ‘yazma’ deyip beni durdurduğunu ifade etmiştim, sonra o anları ifade etmeyi de bıraktım, çünkü sanki ‘size anlatılmayan nice sırlar var’ iması taşıyor gibi gelmeye başladı bana.

                Ama öyle?

                Doğruyu söylemek gerekirse, öyle.

                Şuraya gelecektim; kitaptan takip ediyoruz ama üstadın sık sık dile getirdiği, anlatırken de çok önemli olduğunu hissettiğiniz hususlar neler?

                Bu soruya cevap verebilmem için Âb-ı Hayat’ı özetlemem gerekir, ama mümkün değil. Şöyle söylemeye çalışayım: hayat, adalet, muhabbet, merhamet, iyi niyet, güzel ahlâk, sağlam anlayış, gönül, şefkat, vicdan, inşa… başlıca kavramlar bunlar sanki; ama sırf kelime olarak değil, bunlar ‘mana olarak’ anlatılıyor. Sırf elbisesi değil, dışı değil, içi de anlatılıyor yani.

                İlk öykülerinizden itibaren, dikkatli okuyucular, İslami düşünce maceranızı takip edebilir aslında; Balta’da özellikle Yol ve Ortaya Karışık, Hamza’nın tümü, Yobaz’ın tümü, Dervişan’ın tümü… En radikalinden en tasavvufî olanına kadar, İslami meseleleri yokluyorsunuz. Hamza’yı Meczup Amca alıp bir yere götürüyordu, okuyucular soruyordu, Hamza’nın devamı yazılmayacak mı diye. Böylece, öncekiler ‘sorular’, Âb-ı Hayat, belki de ‘cevaplar kitabı’ oldu, doğru bir tespit sayılabilir mi bu?

                Sanırım doğru. Âb-ı Hayat’tan önceki kitaplarda, hep sordum, anlamaya çalıştım, cevapların peşine düştüm, hep ihtimalleri ve imkânları yokladım; bunu da, bilebildiğim kadarıyla, samimi bir şekilde yaptım, bir gruba, bir cemaate, bir iktidara sırtımı dayayarak değil, ferdî ve samimi bir çaba olarak yaptım; cevapları aradım ama hak ettim dersem ayıp etmiş olurum tabi, belki de bu çaba, merhameti celbetti, Allah da lütfetti. Şunu da üstaddan öğrendim: “Sen dik dur, demir gibi ol, icabında küçük bir toplu iğne de olsan, demir gibi ol, nasip denen mıknatıs ordan geçerken seni çeker.” Cevapları hep aradım. Aramakla bulunmaz, ama bulanlar yine de arayanlardır denir ya, öyle galiba. Hakikati buldum gibi bir ukalâlık yapmak istemem; ama galiba şunu söyleyebilirim: alışageldiğimiz şeyh portresinin tamamen dışında olan bir üstadın rehberliğinde, seyir halindeyiz.

                Eyvallah, seyrimiz mübarek olsun. Edebiyata geri dönelim: bazı kitaplar tavsiye etmenizi istesek? Ve okuma yöntemleri?

Kitaplar ve okuma yöntemleri… Çocukluğumdan bu yana, bıkmadan usanmadan, deli pösteki sayar gibi kitap okuyan arkadaşlarım oldu; bazısı günde bir kitap bitirir ve okudukları kitap hakkında en az iki saat konuşabilirlerdi. Oysa benim elimde bir kitap bazen haftalarca sürünürdü, masamda her zaman, başlanmış ve bitirilememiş kitaplar olurdu, kimini ancak bir ayda tamamlar, kimini ise yarım bırakırdım. Bayılarak okuduğum kitaplar da vardı tabi; ama kendimi ne kadar zorlarsam zorlayayım, kitaplardan, yazarlardan cümleler hatırlayıp konuşmamı bunlarla daha etkili hale getirmeyi pek beceremezdim; oysa o arkadaşlar, en ilgisiz gibi görünen mevzuda pat diye Aristo’dan, Gazali’den, Kierkeegard’dan bir cümle söyler ve herkesi kendilerine hayran bırakırlardı. Bunu, zaman zaman, hafızamın zayıflığına, zaman zaman, aklımın eksikliğine bağladım; ama yıllar içinde yavaş yavaş fark ettim ki, okuduğu kitaplardan cümleler söyleyerek konuşmasını süsleyen ve daha etkili hale getiren kimi arkadaşlar, aslında kitaplardaki ruhtan, duygudan, incelikten, çoğunlukla habersizdiler; kitabı, yazarı ve hatta onlardan edindikleri fikirleri, sadece bir nesne olarak görüp, onlarla sadece dışsal bir ilişki kurabiliyorlardı. Sanırım bu noktada şiirle ilgili bir sır var. Çok kitap okuduğu halde şiirle sıhhatli bir bağ kuramamış birçok insanda bu duygusuzluğu ve kabalığı gördüm ben. Deli gibi kitap okudukları halde şiirle sıhhatli bir bağları olmayan kimi arkadaşlarımın akıl yürütme biçimi -kendileri ‘ilkeli’ demeyi tercih etse de- aslında genelde köşeliydi, hükümlerini çoğunlukla insafsız bir kesinlikle verirlerdi; bu kadar kitap okuyan birinin normalde sahip olması gereken esneklik ve kıvraklıktan oldukça uzaktılar. Ancak nadiren, o da, iki arada bir derede kaldıklarında, esneklikten söz eder ve esnekliği överlerdi, ama bu da ehlinin gözünden kaçmazdı tabi.

İşin sırrı şiirde yani?

Şiirde değil gönülde; ama hakiki şiirin, gönül inşa etmekte bir payı olduğu söylenebilir belki.

Evet, okuma biçimlerinden bahsediyordunuz.

Evet, sonunda kederle anladım ki, bazı insanlar kitaplardan cümleler ezberler ve bunlarla ukalâlık yaparken, başka bazı insanlar da, kitapların ruhuyla, yani ana duygusu ve temel düşüncesiyle ilgileniyorlardı. İlk gruptakiler, geleneğimizdeki ‘kitap yüklü eşek’ tanımına giriyorlar galiba. İkinci gruptakiler ise, kitaptaki kahramanla beraber âşık olup acı çekenler, saflar, iyiler yani. Fakat aslında bütün Türk ve Dünya edebiyatını tarasanız, binlerce kitap arasında, mutlaka okunması gereken, yetmiş seksen kitap zor çıkar. Bin tane lüzumsuz kitap okuyacağına bu yetmiş seksen kitabı özümseyerek, döne döne okumak daha doğru olabilir. Önemli olan, her şeyle olduğu gibi, kitapla da, dışsal, biçimsel değil, içten, candan bir ilişki kurabilmek galiba.

Batı edebiyatını ve felsefesini defalarca tavaf etmedikçe adam olunmaz diyenler var.

Halt etmiş onu söyleyenler. Çalımlarından geçilmeyen bu tımarhane kaçkınları acep ne cevher yumurtlayacaklar diye kapılarında bunca ziyan zebil olduğumuz artık yeter arkadaşlar. Gerçi, özellikle 20. yy yazarlarını okumakta hiç fayda yok denemez; eserlerini değilse de, hayatlarını okumakta fayda var bence. Genel olarak, 1800’lerin sonlarında doğup, 1900’lerin ortalarında ölen bu yazarlar, l. ve ll. Dünya Savaşının yoğun baskısı altında, korku içinde yaşadılar, eserlerindeki genel karamsarlığın şahsi sebepleri de vardı tabi, fakat sonuç olarak, fena halde mutsuzdular; çoğu, ömrü boyunca depresyondan çıkamadı, bir kısmı delirdi, bir kısmı intihar etti. Rus, Alman, Avusturya-Macaristan, Osmanlı vb. imparatorlukların yıkıldığı, ulus devletlerin kurulduğu bir zamanda yaşadılar; büyük yıkımlara ve ümit vaat eden doğumlara şahit oldular.

Yeni sistemler, yeni devletler, Stalin, Mussolini, Hitler, Atatürk; hep o dönem.

Öyle. Oysa bizim yüzyılın pek muhterem yazarları, yani çoğunlukla 1900’lerin sonlarında dünyaya teşrif eden ve muhtemelen 2000’lerin ortalarında ölecek olan, 21. yüzyılın saygıdeğer yazarları, onlara oranla epeyce şanslıydılar; çünkü dünya çapında savaşlar yapılmadı, yapılan savaşlar, mahalli, ya da en çok, ulusal çaptaydı; bilim ve teknoloji alabildiğine ilerledi, arabalarla, klimalarla, cep telefonlarıyla, televizyonlarla, bilgisayarlarla dolu bir çağa semeri devirdiler ve bütün bunlar yaşamlarını rahat geçirmelerini sağladı – yani en azından, bir önceki yüzyılın zavallı yazarlarıyla kıyaslandığında. Fakat büyük savaşları yirminci yüzyılın yazarları yaşadığı gibi, büyük trajedileri, büyük tutkuları ve büyük aşkları da onlar yaşadılar, mesela bir kadına, bir ülkeye veya bir davaya ölümüne ve ödünsüzce bağlanmayı. 21. yüzyılın zavallı yazarlarıysa, en hafif ifadesiyle, utanç verici bir rehavet içerisinde, küçük kavgalar, sıradan aşklar, adi komediler, bayağı entrikalar yaşadılar ve küçücük eserler yazdılar, çapsız, derinliksiz, basit. İpe sapa gelmez meselelerde, incir çekirdeğini doldurmaz mevzularda, işkembeden atmak suretiyle, kafa ütüleyip durdular çoğunlukla; büyük fikirlere ve hayranlık uyandıran üsluplara hiçbir zaman erişemediler. Bu açıdan bakıldığında, 20. yüzyıl yazarları, eserleriyle değilse bile, hayatlarıyla, dikkate şayandırlar.

Yobaz’da Kafka’yla ilgili bir bölüm vardı, orda ‘Batılı yazarların hayat hikâyelerini bilmek, içine düştükleri bunalımın kodlarını çözmek açısından faydalı olabilir.’ deniyordu.

Öyle tabi; ama yanlış anlaşılmasın, bizim yüzyılın yazarlarıyla kıyas edince, 20. yüzyılın yazarları daha dikkate şayandır, ama burdan bir yere varacağım, yoksa övmek için söylemedim deminki sözleri. Dikkat edin, Batılı filozofların ve sanatçıların biyografilerini okurken en sık rastlayacağınız sözcüklerden biri, kuşkusuz, ‘deha’dır. Bu arkadaşların, zekâyı ve zekânın en ileri düzeyi sayılan dehayı bu kadar önemsemeleri ‘gönül’ diye bir şeyden haberdar olmamalarıyla çok yakından alâkalı bence. Peki, zavallı ömrümüzü kendilerine hayran olmakla tükettiğimiz, burnundan kıl aldırmayan bu saygıdeğer dehalar, insanlığa ne vermiştir? Bu soruyu dürüstçe sorup, cevapları bulmamız gerek. Eserlerini berbat çevirilerden berbat bir Türkçeyle okurken aslında fenalık geçirdiğimiz halde, sanattan anlamayan bir adam olduğumuz düşünülmesin diye, estetik zevk alıyormuş gibi davranmak zorunda kaldığımız, açıkça zırvaladıklarında bile haklarında gerçek düşüncelerimizi beyan edemediğimiz, saçmaladıklarını söylediğimiz an, modernsanatsevici güruh tarafından -hatta dindarsanatseviciler tarafından- gericilikle ve cahillikle suçlandığımız, ama zamanla, tartışılmaz fikir ve sanat tiranlarına dönüşüp gitgide bizi biz olmaktan çıkarmaya başlayan, ve esasen, i‘rabda mahalli olmayan, sadra şifa hiçbir şey söylemeyen ve hatta ocağımıza incir ağacı diken, bu pek sayın yazarlar, şairler, filozoflar, evet, soruyorum, insanlığa ne vermiştir? Yunus dururken, Mevlânâ dururken, Joyce’la uğraştık; deli güllabicisi olduk bunlar yüzünden. Elinizi vicdanınıza koyup söyleyin, mutsuz, umutsuz, huzursuz, depresif, agresif, bir kısmı delirmiş, bir kısmı intihar etmiş olan bu dehalar, ne vermiştir insanlığa?

Hayatlarını okumamızı tavsiye ediyorsunuz, ama eserlerini değil, doğru anlıyor muyuz?

‘Hayatı ve eserleri’ ikilemesinde, çoğu okur eserleri önemser; ben hayatları önemsiyorum. Kimi okuyucular, bu yazarların bütün eserlerini tek tek ve altını çize çize okudular, pek bir halt anlamadılar, zaten, işin doğrusu, o kitaplarda, anlaşılacak pek bir şey de yoktu. Tabi, haksızlık da etmeyelim, büyük acılar yaşadıkları için, o acılardan, o trajedilerden, sanat adına bazı parlak eserler çıkardılar ama şunu demek istiyorum; insanlığın kurtuluşu için, selameti için, reçeteler üretemediler. Yani o eserler, reçete anlamında değil de, bir meşguliyet, bir eğleşme yöntemi olarak okunabilir. İlla okunacaksa, bu bilinçle okumak gerek, yani kafayı takmamak lazım, zihin dünyamızı, gönül dünyamızı koruyabilmek lazım; zihni, gönlü bulandırabilecek şeyler var çünkü oralarda. Özellikle bizim kuşak bu yüzden bir zehirlenme yaşadı, malûm. Ben bu yazarların eserlerinden genelde birer ikişer tane okumakla yetindim, daha çok, biyografilerini merak ettim ve hayat hikâyelerini okudukça şunu öğrendim: deha denen şeyin, sahibine bile bir faydası yoktur, kaldı ki insanlığa bir faydası olsun.

Eyvallah. Okuyucularınıza bir müjde var mı, Âb-ı Hayat dışında, yeni bir şeyler yazıyor musunuz?

Yok. Üstadım yazdırdığı müddetçe, Âb-ı Hayat’ı yazmaya devam ederim, onun dışında, büyük konuşmayayım ama, artık bir şey yazacağımı sanmıyorum.

Neden?

Çünkü anlayanlar için, üstad söylenecekleri söylüyor, üstüne söyleyecek sözüm yok.

Yazmayı bıraktınız yani?

Bizde ‘yazmayı bırakmak’ da yazarlığa dâhildir, artistliktir yani. Ben o anlamda yazmayı bıraktım falan demiyorum; ama yazacak bir şeyim yok, yazamıyorum. Bir de Dostoyevski ‘Kırk yaşından sonra yaşamak ayıptır’ diyor ya, belki de kırk yaşından sonra yazmak ayıptır, kurguyla uğraşmak ayıptır. Ayrıca, iyileri tenzih ederim ama piyasada seviye o kadar düşük ki, o güzelim meseleleriniz, o cânım acılarınız, muhatapta bir derinlik, bir buut yaratmıyor, sadece bir tüketim malzemesi olarak kalıyor; bir iç dünyası, bir derinliği, bir gönlü olanlarsa, zaten sizi okumasalar da, konuya vâkıflar. Bir de öyle bir yere geldim ki; hakikat, dışardan öğretilebilen, aktarılabilen, nakledilebilen, enjekte edilebilen bir şey değilmiş, ancak kişinin, kendi iç yolculuğuyla ulaşabileceği bir şeymiş. Dolayısıyla, hakikati öğretme, aktarma, nakletme iddiasındaki her kitap, hatta her oluşum, meselenin sadece şekil kısmını aktarmış oluyor, taklitleri ve ezberleri çoğaltmış oluyor; kişi ancak kendi can özünden yakalarsa meselenin künhüne vâkıf oluyor. Ne tatlı paradoks; şekilde kalanlar, taklitte kalanlar, sizi okusa da bir işe yaramıyor; meseleye vâkıf olanlarınsa, sizi okumasına gerek yok, alacağını zaten seyir halinde, iç yolculuğunda alıyor. Ha, en fazla, o seyir için, o iç yolculuk için, bir işaret çakabilirsiniz belki. Bir de, üstadım “Öyle bir şey üret ki, her zamanda, her mekânda geçerli olsun; sonsuz hayattan al, sonsuzluğa uygun şekilde işle, öyle ver” diyerek, çıtayı müthiş bir yere koydu, benim de ona takatim pek kalmadı açıkçası. Yani artistlik olsun diye yazmayı bıraktım falan demiyorum, gerçekten yazamadığım için böyle söylüyorum; Allah lütfederse yazarım.

Son bir cümle?

                Toparlayarak söylemeye çalışayım: Kendimize bir gönül inşa etmemiz, hayatta ve hakikatte seyir halinde olmamız ve iyilik, güzellik, doğruluk yolunda her zaman samimi bir çaba içerisinde bulunmamız gerekiyor.

Teşekkür ederiz.

                Ben teşekkür ederim.

Aşkar dergisi 36. sayı

Ekim Kasım Aralık 2015